Muzeum Diecezjalne w Płocku im. bł. abpa Antoniego Juliana Nowowiejskiego jest jednym z najstarszych muzeów kościelnych w Polsce, powstało w 1903 r. z inicjatywy ks. prałata Antoniego Juliana Nowowiejskiego, późniejszego biskupa płockiego, a dziś błogosławionego.

Pierwszy budynek muzeum wzniesiono podczas gruntownej przebudowy katedry płockiej, nawiązując do jej stylu architektonicznego, w/g projektu architekta Stefana Szyllera. Na początku był to niewielki budynek, którego urządzeniem zajął się pierwszy dyrektor, znany wówczas w Polsce autor podręczników religii, ks. Tomasz Kowalewski.

Zbiory udostępniono już na początku 1904 r. W latach 1925–1938 dyrektorem muzeum był ks. Aleksander Dmochowski, absolwent krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, który od 1926 r. przeprowadził na terenie Diecezji Płockiej inwentaryzację zabytków kościelnych (pierwszą w Polsce). W latach 1929-30, w wyniku powiększających się zbiorów, ks. A. Dmochowski przeprowadził rozbudowę budynku muzeum. Dzięki temu pozyskano większą przestrzeń ekspozycyjną, a także magazyny, pracownię konserwatorską, bibliotekę. W 1928 r. nadano Muzeum Diecezjalnemu w Płocku statut.

Kolejnym dyrektorem w 1939 r. został ks. Lech Grabowski. Po wybuchu II Wojny Światowej został aresztowany przez gestapo i osadzony w obozie koncentracyjnym
w Dachau. Po wyzwoleniu obozu i zakończeniu wojny, mieszkał i pracował we Francji w Paryżu, do 1959 r. Po powrocie do Polski powtórnie pełnił funkcję dyrektora, aż
do śmierci w 1993 r. W okresie II Wojny Światowej, na stanowisko kustosza muzeum, Niemcy wyznaczyli malarza Michała du Laureansa, który pełnił funkcję do powrotu
ks. L. Grabowskiego w 1959 r. Opiekę nad muzeum „z urzędu” pełnił ks. Władysław Celmerowski, pracujący w Kurii Diecezjalnej Płockiej. Podczas II wojny światowej muzeum częściowo zostało ograbione przez niemieckiego okupanta i zniszczone wnętrze budynku. Po powrocie ks. L. Grabowskiego z Francji dokonano kapitalnego remontu muzeum.

Od 2008 r. Muzeum Diecezjalne zyskało dodatkowo siedzibę w budynku dawnego Opactwa Benedyktyńskiego.

Początki kompleksu sięgają X w., a na dzisiejszym Wzgórzu Tumskim istniała już wtedy pierwsza osada. W 2. poł. X wieku powstał drewniany gród obronny, a za panowania Bolesława Chrobrego w grodzie powstało palatium. W XII w. w okolicy grodu książęcego rozrósł się zespół osadniczy. W 1075 r. w Płocku powstało biskupstwo. W latach 1194-1495 miasto było siedzibą książąt mazowieckich z linii Piastów. Na skutek zniszczeń dokonanych w 1261 r. podczas najazdu Litwinów, w  latach 1262-1290 dokonano pierwszej odbudowy Zamku. Za panowania księcia Konrada I Mazowieckiego, w 1237 roku Płock otrzymał chełmińskie prawa miejskie oraz poszerzoną lokację. Pomiędzy Zamkiem a Starym Miastem wytyczono Nowe Miasto. Szybki rozwój miasta nastąpił za panowania króla Kazimierza Wielkiego w XIV w. Wówczas dokonano rozbudowy Zamku, dobudowano Wieżę Szlachecką i Zegarową, oraz mury obronne. Obok Wieży Szlacheckiej istniała brama jako główny wjazd do zamku. Zamek wraz z katedrą oddzielony został suchą fosą. W XV wieku rozpoczęła się budowa kościoła św. Wojciecha, dostawionego do północno – wschodniej ściany Wieży Szlacheckiej. Dzisiaj można podziwiać jego zachowane fragmenty. W 1511 roku Zamek został zniszczony przez pożar, w XVI w. część zamku runęła do Wisły. Odbudową zamku zajął się z polecenia Zygmunta I, biskup płocki Erazm Ciołek. Od XVI do XVIII w. na zamku rezydował zakon benedyktynów – czarnych mnichów, choć ich obecność w Płocku datuje się już na wiek XI.

Po powstaniu styczniowym zamek przekształcono na koszary sotni kozackiej, natomiast w okresie dwudziestolecia międzywojennego funkcjonowała tu szkoła
dla organistów. Po II wojnie światowej, kompleks odbudowano ze zniszczeń. W 1958 roku wpisany został do rejestru zabytków jako „zespół dawnego opactwa benedyktyńskiego z reliktami Zamku”. Wówczas zamek został oddany na potrzeby Muzeum Mazowieckiego. Od 2008 roku w budynku funkcjonuje m.in. Muzeum Diecezjalne.

Ekspozycja obiektów muzealnych w Opactwie jest aranżowana w stylu współczesnym, natomiast w starym budynku muzeum jest wyjątkowa, ponieważ do dzisiaj zachowała charakter i klimat dziewiętnastowiecznej skarbnicy pamiątek przeszłości.

Muzeum Diecezjalne w Płocku zachwyca bogactwem i różnorodnością zbiorów
o różnej tematyce, wśród nich: rzeźba, malarstwo, rękopisy i starodruki, tkaniny, złotnictwo i wyroby metalowe, archeologia, rzemiosło artystyczne i użytkowe, meble, militaria, ceramika i szkło, numizmatyka i medalierstwo, filatelistyka, falerystyka, grafika, kartografia, fotografia.